Η Φωκίδα περιήλθε στην Τουρκική κατοχή στα 1394 και δοκιμάστηκε σκληρά από τις καταστροφές των Τουρκαλβανών.  Ωστόσο, τα πλούσια τοπικά προϊόντα του δημιουργικού αυτού τόπου, ιδιαίτερα η καλλιέργεια της ελιάς και η μεταξουργία, συνέτειναν στην διατήρηση μίας ακμάζουσας τοπικής οικονομίας. 

Στο πίνακα «Δείπνο στο χωριό Χρισσό», του Edward Dodwell, οι καλεσμένοι πλένουν τα χέρια τους πριν και μετά το γεύμα, σύμφωνα με το έθιμο.  Το φαγητό σερβίρεται σε χαμηλό στρογγυλό τραπέζι («μονοπόδιο») με τους καλεσμένους να κάθονται στο πάτωμα.  Στη μέση, ένα πιάτο πιλάφι και δίπλα στα πιάτα των καλεσμένων κουλούρια και ψωμί. 

Ο Ιρλανδός ζωγράφος  Edward Dodwell (1767 – 1832) σπούδασε φιλολογία και αρχαιολογία στο Trinity College του Cambridge και αφοσιώθηκε στην μελέτη των πολιτισμών της Μεσογείου.  Ταξίδεψε στην Ελλάδα από το 1801 – 1806 και μέσα από εντυπωσιακά σχέδια και ακουαρέλες αποτύπωσε τον τόπο και τους ανθρώπους της (Views in Greece, Drawings, London, 1825).  Αποτυπώνει ρεαλιστικά την Ακρόπολη, τον Παρνασσό, το ποτάμι του Ιλισού και άλλα χρησιμοποιώντας την υψηλή τεχνολογία της εποχής, την camera obscura.  Οι επιχρωματισμένες εικόνες του είναι ζωγραφισμένες εκ του φυσικού, αντίθετα από άλλους περιηγητές, οι οποίοι ζωγραφίζουν από μνήμης.  Αποτελούν δε μία ιδιαίτερα σημαντική μαρτυρία για την προεπαναστατική Ελλάδα.  Οι 30 χρωμολιθογραφίες αποτυπώνουν αρχαιολογικά ευρήματα και τόπους, όπως τα αντίκρυσε ο αρχαιοδίφης Dodwell, ως συμπλήρωμα του «Οδοιπορικού» του.  Η οδοιπορία μετατρέπεται  σε τρόπο ανάγνωσης του τοπίου, των ανθρώπων, των μνημείων.

Με μεγάλη περιουσία και χωρίς επαγγελματικές υποχρεώσεις, ο λάτρης της Ελληνικής αρχαιότητας επισκέφτηκε και την Φωκίδα : Στο Γαλαξίδι παρακολούθησε το αποκριάτικο καρναβάλι, στην Άμφισσα διέμεινε στο σπίτι ενός γιατρού και επισκέφθηκε τον βοεβόδα.  Ανέβηκε τον Παρνασσό, σταμάτησε στο Χρισσό, περιηγήθηκε στη Κασταλία πηγή, βρήκε κατάλυμα στο Καστρί (Δελφοί).  Να σημειώσουμε ότι στο Μεσαίωνα οι Δελφοί ονομάζονταν Κάστρο και το όνομα «Δελφοί» δόθηκε παρετυμολογικά από τη λέξη «αδελφός» (Ι.Θ. Κακριδής, 1978).

Ο Edward Dodwell ξεχωρίζει με το έργο του.  Παρόλα αυτά δεν είναι ο μόνος που επισκέφτηκε την Ελλάδα, στους σκοτεινούς χρόνους της Τουρκοκρατίας.  Εκατοντάδες Ευρωπαίοι περιηγητές περιδιάβηκαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία και αποτύπωσαν τις εντυπώσεις τους, με διάφορους τρόπους, για ένα διαφορετικό άγνωστο κόσμο.  Η Κωνσταντινούπολη και οι Άγιοι Τόποι κυριαρχούσαν στα ενδιαφέροντά τους.  Επίσης, το περίφημο Grand Tour (η Μεγάλη Περιοδεία) των Βρετανών αριστοκρατών, περιλάμβανε και επίσκεψη στο Παρίσι και την Ιταλία.  Το ταξίδι γινόταν επιτακτικό, κυρίως για την αναβίωση της αρχαίας Ελλάδας. Χαρακτηριστικό είναι ότι η αρχαία Ελληνική γλώσσα διδάσκονταν συστηματικά στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Βρετανίας, ενώ η λατινική υποβαθμίζονταν.  Η ανάδειξη κυρίως της Αθήνας σε αρχαιολογικό χώρο μεγίστου ενδιαφέροντος οδήγησε εκατοντάδες επισκέπτες σε ένα προσκύνημα μνημείων  και τοποθεσιών. 

Τον 15^ο αιώνα, λίγο μετά τις Σταυροφορίες, Ευρωπαίοι περιηγητές, Φιλέλληνες, ζωγράφοι, μελετητές εμπνευσμένοι από τα Ομηρικά έπη ταξίδεψαν στην Ελλάδα για να αναβιώσουν τα αρχαία Ελληνικά ιδεώδη και να ξεδιψάσουν την φαντασία τους.  Στις αρχές του 18^ου αιώνα, ο περιηγητισμός πλησιάζει στην ακμή του και πλούσιοι Ευρωπαίοι αριστοκράτες και μονάρχες διακοσμούν τις αυλές τους με συλλογές αρχαιοτήτων και χειρόγραφων.  Άγγλοι και Γάλλοι αρχαιοκάπηλοι βεβήλωναν αρχαία μνημεία, απογυμνώνοντας τους αρχαιολογικούς χώρους.  Από τα τέλη του αιώνα, η Ελλάδα γίνεται ο πιο δημοφιλής προορισμός στην διαδρομή του Grand Tour. Τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19^ου αιώνα, ένα πλήθος ταξιδιωτών παράγουν αξιόλογα έργα, διανθισμένα με πλούσια εικονογράφηση που προσελκύουν το ενδιαφέρον.  Σύντομα, η Ελληνική Επανάσταση προσέφερε ένα κίνητρο στους Φιλέλληνες.  Αναρωτιούνται όμως αν ύστερα από τόσους αιώνες ανελευθερίας, θα μπορούσαν οι Έλληνες να αναπτύξουν τις αρετές των προγόνων τους.  Αναφέρονται σε ένα φιλόξενο λαό που όμως χαρακτηρίζεται από δουλοπρέπεια και συμφωνούν με τον Κοραή για την ανάγκη να καθυστερήσει  η έναρξη του Εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος μέχρι την πνευματική αναγέννηση των Ελλήνων.

Το ταξίδι προς την Ελλάδα ήταν όχι μόνο πολυδάπανο μα και ιδιαίτερα ριψοκίνδυνο με ληστές και πειρατές να λυμαίνονται ξηρά και θάλασσα καθώς επίσης με την ελονοσία και άλλες μολυσματικές ασθένειες να μαστίζουν τον τόπο.  Πολλοί αναμεσά τους συνελήφθησαν από πειρατές ή Τούρκους, όπως ο Γάλλος Pouquevilleστα 1799.  Τα καράβια γινόντουσαν συχνά έρμαια των ανέμων και ναυαγούσαν σε απομονωμένες ακτές, όπου ο ταξιδιώτης έπρεπε να περιμένει εβδομάδες για ένα άλλο πλοίο.  Όμως παρά τις δυσκολίες, επηρεασμένοι από το πνεύμα του ρομαντισμού (19^ος αιώνας) και της εξιδανίκευσης του αρχαίου ελληνισμού πολιτισμού, η περιήγηση στην Ελλάδα αποτελούσε ταξίδι ζωής.  «Η χώρα των Γραικών, το κατώφλι της Ανατολής» (Robert Eisner) ήταν ταυτόχρονα και η Hellas, η πατρίδα των ένδοξων αρχαίων Ελλήνων.

Σήμερα, από τους ξένους περιηγητές, αντλούμε ένα πλούτο πληροφοριών, τόσο για το ιστορικό τοπίο, όσο και για το δημόσιο και ιδιωτικό βίο των Ελλήνων, με εξαιρετικό παράδειγμα τους πίνακες του Edward Dodwell.  Διατηρούνται ακόμα οι σχεδιαστικές αποτυπώσεις της Αθήνας και των μνημείων της από ταξιδιώτες καθώς επίσης η συστηματική καταγραφή τους.  Δυστυχώς την ίδια εποχή, ο Λόρδος  Elgin, κυνηγός Ελληνικών αρχαιοτήτων, οργανώνει τη μεγαλύτερη λαφυραγώγηση γλυπτών τα οποία αργότερα πουλήθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο.  Αυτή η λαφυραγώγηση είναι που έκανε τον Ρουμελιώτη αγωνιστή και στρατηγό Γιάννη Μακρυγιάννη να δηλώσει με πίκρα στη περίφημη φράση του «Γι’ αυτά πολεμήσαμε», αναφερόμενος στα αρχαία μνημεία της Ελλάδας.

ΠΗΓΕΣ – ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

1. Το βάρος της κληρονομιάς, στο Χρισσό, στην Ομηρική Ισόθεη Κρίσσα, Λέλα – Κόζαρη Μπακολουκά, Δελφοί, 9/9/2015.
2. Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 4 τόμοι, Κυριάκος Σιμόπουλος, Εκδόσεις Στάχυ, 2003
3. Views in Greece, Εκδόσεις ΑΕΙΝ, συλλεκτική έκδοση, 2021, ελληνική μετάφραση Φωτεινή Τομαή.
4. Αναζητώντας τον Ελληνικό χαρακτήρα : Η μαρτυρίες των Βρεττανών περιηγητών κατά τον μακρύ 19^ο αιώνα, Αλ. Ντάσιος, 2020.